[VIETKINGS-TOPPLUS – Hành trình TOP Việt Nam] TOP 5 Văn Miếu cổ đánh dấu nền học vấn lâu đời tại Việt Nam (P.3): Văn Miếu Mao Điền (Hải Dương)

Chữ Mao Điền là tên địa phương, chữ Mao có nghĩa là cỏ, cỏ thơm, chữ Điền nghĩa là ruộng. Xưa kia nơi đây là khu ruộng rất rộng nhiều cỏ thơm, cỏ thi người ta đã chọn nơi này để làm trường thi Hương của trấn Hải Dương, đến thời Tây Sơn Văn miếu được di chuyển từ Vĩnh Lại về sáp nhập với trương thi Hương và lấy tên địa phương đặt tên cho di tích do vậy có tên gọi là Văn miếu Mao Điền. Dưới triều vua Lê Thánh Tông, triều đình cho mở thêm một số trường học nữa ngoài trường Quốc Tử Giám ở kinh thành để đẩy mạnh phát triển Nho giáo. Ở xứ Đông (gồm toàn bộ tỉnh Hải Dương, thành phố Hải Phòng, huyện Đông Triều của Quảng Ninh) văn miếu Mao Điền được xây dựng vừa làm nơi thờ các bậc tiên hiền Nho học vừa làm trường thi của vùng.

Từ giữa thế kỷ 15 cho đến khoa thi cuối cùng của nhà Nguyễn, nơi đây trở thành nơi thi hương của vùng trấn Hải Dương. Đặc biệt trong thời Mạc (1527-1593) đã bốn lần tổ chức thi đại khoa ở Mao Điền. Sau nhiều lần trùng tu, tôn tạo và mở rộng, Văn miếu Mao Điền giờ đã trở thành khu di tích lớn của tỉnh Hải Dương với tổng diện tích lên tới gần mười ngàn mét vuông (01 ha).

Trường thi hương xứ Đông

Theo con đường hai bên cây cối được cắt tỉa khéo léo dẫn vào văn miếu, qua cổng tam quan đồ sộ, du khách sẽ nhìn thấy cây gạo cổ thụ hơn hai trăm năm tuổi in bóng dưới hồ nước xanh mát. Bên cạnh vẻ trang nghiêm, tĩnh mịch của những tòa nhà cổ kính là một hồ nước rất rộng được thả sen. Vào mùa hè, nhiều người thích đến đây để đứng trên chiếc cầu cong duyên dáng, ngắm sen nở rộ hồng rực cả mặt nước, hít hà hương thơm thoang thoảng trong bầu không khí trong lành.  Tương truyền, cây gạo cổ thụ bên hồ được trồng vào năm Cảnh Thịnh thứ 9 (1801).

Văn miếu xây dựng theo hướng nam gồm các hạng mục: nhà bái đường, hậu cung mỗi tòa bảy gian xây theo kiểu chữ Nhị, gác khuê văn, gác chuông, gác khánh, đài nghiên, tháp bút… Điện thờ chính bao gồm hai tòa nhà lớn bảy gian có mái cong vút, chạm trổ hình rồng, phượng sánh đôi. Nhà trong thờ Khổng Tử. Nhà ngoài là nơi tụ hội bái lễ của các bậc quan trường học giả. Hai bên là hai dãy nhà năm gian đối diện nhau, do nằm ở hai hướng đông và tây nên người dân nơi đây vẫn quen gọi là Đông vu, Tây vu.  Hai bên vách treo bảng danh sách 637 vị tiến sĩ quê ở trấn Hải Dương trong thời đại khoa cử Việt Nam.

Hai bên tả, hữu trước dãy điện thờ chính là lầu chuông Đồng, trống Đại được thiết kế theo phong cách kiến trúc truyền thống với hai tầng tám mái bằng gỗ lim giản dị mà đẹp mắt. Chuông Đồng nặng hơn một tấn, cao 1,5m. Trống Đại có đường kính miệng 1,5m, dài gần 2m. Hai di vật cổ nhất của văn miếu Mao Điền là chiếc lư hương bằng đá trên bàn thờ công đồng và chiếc khánh đá từ thời Tây Sơn. Chiếc khánh đá trải qua năm tháng đã bị mẻ một bên tai nhưng có âm thanh trong trẻo và lạ tai. Đặc biệt hơn, khánh khi bị đánh ba tiếng liên tiếp sẽ phát ra ba âm thanh khác nhau.

Gác trống và gác chuông

Khánh đá từ thời Cảnh Thịnh
 

Phía trong hậu cung của văn miếu thờ cả thảy chín bài vị. Chính giữa thờ Khổng Tử, ông tổ của đạo Nho. Lần lượt hai bên là Nguyễn Trãi, Chu Văn An, Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Phạm Sư Mạnh, Vũ Hữu, Tuệ Tĩnh, Nguyễn Thị Duệ. Trong cách bài trí thờ tự cũng có nhiều ý nghĩa sâu sắc. Khổng Tử là ông tổ đạo nên được thờ ở chính giữa, bên trái là Chu Văn An, một người thầy mẫu mực trong truyền thống đạo Nho nước ta. Những người còn lại đều là những người con xuất chúng của trấn Hải Dương. Đặc biệt là trạng nguyên Nguyễn Thị Duệ, nữ trạng nguyên duy nhất của nước Việt.

Hằng năm, việc tổ chức lễ hội truyền thống Văn Miếu Mao Điền nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa của Di tích, đồng thời tri ân với các bậc Đại khoa và tô thêm truyền thống hiếu học, tôn sư trọng đạo của lớp lớp các thế hệ người Hải Dương.