Làng gốm Bàu Trúc – Đất “nở hoa” từ những bàn tay
Bàu Trúc là một ngôi làng nhỏ ở thị trấn Phước Dân (huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận) được biết đến với các sản phẩm gốm truyền thống. Tuy vậy, người ta còn biết rất ít về những phương pháp sản xuất các sản phẩm và các hệ thống tín ngưỡng gắn liền với quá trình hình thành và phát triển nghề làm gốm này trong hàng trăm năm qua của người dân địa phương.
Palei Hamu Craok là tên gốc tiếng Chăm của làng Bàu Trúc, một ngôn ngữ thuộc hệ Nam Đảo tại Đông Nam Á. Thuật ngữ palei chỉ các làng mạc và thị trấn nhỏ; hamu nghĩa là “ruộng”; và craok chỉ phần mũi đất đua ra nằm ở phía trên nơi hợp lưu hai dòng nước.
Theo nghiên cứu, ngôi làng này có lịch sử từ trước thế kỷ XII và thậm chí là từ trước thế kỷ thứ IX. Dưới triều Minh Mạng (1820-1840), nhà Nguyễn khi sáp nhập khu vực này đã đặt lại tên là “Vĩnh Thuận”, địa danh đến nay vẫn được người Việt cư trú trong khu vực sử dụng. Khi một trận lụt lớn xảy ra trong tỉnh vào năm 1964, người dân Palei Hamu Craok đã phải di chuyển khu định cư đến một khu vực gần đó, tiếp giáp một hồ nước gọi là Danaw (hồ) Panrang – với Panrang là tên của người Chăm dành cho tỉnh lị Phan Rang. Bởi vì một nghĩa khác của panrang là “vùng có nhiều tre trúc” nên người Việt địa phương gọi khu định cư mới này là “Bàu Trúc”.
Cả Ninh Thuận có đến hàng chục làng Chăm nhưng chỉ có đất từ cánh đồng bên bờ sông Quao của làng Bàu Trúc mới có thể làm được gốm. Đây là loại đất sét nổi tiếng dẻo, mềm. Trong từng sản phẩm làm ra đều thể hiện sự tinh tế, kỹ lưỡng và chịu khó của người phụ nữ Chăm truyền thống. Từng đường xoay, chải vuốt đều rất tỉ mẩn vì đây là loại gốm hoàn toàn làm thủ công.
Người làm gốm Bàu Trúc lâu nay chỉ sử dụng đất sét ở một vài thửa ruộng nhất định thuộc vùng sông Quao. Chỉ có những thớ đất khu vực này mới phù hợp để làm gốm, đất ở nơi khác sẽ không thể tạo ra các sản phẩm gốm Bàu Trúc. Loại đất này cũng đã được lọc bỏ phần đất phía trên dính tạp chất, dính rễ cây, vỏ trấu,… trước khi mang về làng. Nếu đất dính tạp chất, các sản phẩm gốm sẽ bị cháy nổ khi đem nung.
Để làm ra loại gốm đặc biệt này cũng lắm gian truân. Đất sét lấy về được đập nhỏ cho mịn, đổ thêm lượng nước vừa phải rồi trùm ủ qua một đêm. Hôm sau mới mang ra trộn với cát mịn và nhào nhuyễn mới có những nguyên liệu để tạo thành sản phẩm. Khi nguyên liệu đã chuẩn bị xong được người nghệ nhân đặt lên bàn xoay và bắt đầu xoay người, đưa tay vun cao dần để tạo thành khung hình cho sản phẩm. Để làm mịn bề mặt, người phụ nữ Chăm thường dùng thanh tre, mảnh sành và vải ướt lau bề mặt để tạo độ bóng. Sản phẩm làm xong được đem phơi nắng và cất trong bóng mát từ 5-10 ngày mới bắt đầu lấy ra nung.
Cách nung của gốm Bàu Trúc cũng dân dã, thô sơ như chính cách tạo hình của nó. Người Chăm không dùng lò nung như các tộc người khác, họ chỉ dùng trấu, rơm và củi khô chất thành đống trên nền đất trống rồi đốt. Sau 4-5 tiếng đốt, nhiệt độ đã được đưa lên tới 500 – 600 độ C, gốm Bàu Trúc được đưa ra phun màu bằng trái dông, trái thị hái trên rừng. Phun xong, gốm lại được đưa vào nung tiếp thêm khoảng 2 tiếng nữa là ra thành phẩm. Sản phẩm gốm Bàu Trúc khi hoàn thiện sẽ có màu sắc lạ mắt, rặt màu văn hóa Chăm-pa cổ và đựng nước mát hơn những loại gốm thông thường.
.jpg)
Điểm đặc biệt của nghề làm gốm ở Bàu Trúc đó chính là phương pháp làm gốm thủ công, mang tính nghệ thuật cao với sự tỉ mỉ, tinh tế trong từng nét chạm khắc. Ở nhiều làng nghề, người ta thường dùng các bàn xoay để nặn gốm. Tuy nhiên ở đây, các nghệ nhân gốm dùng chính đôi tay khéo léo của mình để tạo nên những sản phẩm tuyệt vời.
Làng gốm Chăm Bàu Trúc có khoảng 400 hộ gia đình, trong đó có trên 80% hộ gia đình vẫn tiếp tục theo nghề gốm. Ngay giữa trung tâm làng gốm là khu vực trưng bày với rất nhiều chủng loại khác nhau từ bình hoa, ấm nước cho đến nồi niêu, chum vại hay những tháp tượng mô phỏng vũ nữ Apsara độc đáo.
Mỗi sản phẩm gốm Bàu Trúc chứa đựng nét văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh không thể thiếu trong đời sống, sinh hoạt hằng ngày của mỗi gia đình người Chăm.
Làng gốm Bàu Trúc – TOP 100 Kỷ lục bất biến Việt Nam 2022: Làng gốm Chăm cổ nhất Việt Nam
Chính bởi những giá trị đặc biệt đó của làng gốm Bàu Trúc, Trung tâm TOP Việt Nam – Tổ chức Kỷ lục Việt Nam VietKings đã quyết định đề cử Làng gốm Bàu Trúc vào TOP 100 Kỷ lục bất biến Việt Nam 2022: “Làng gốm Chăm cổ nhất Việt Nam”. Đây là hành trình tìm kiếm và đề cử Top 100 Kỷ lục Việt Nam không thể thay thế được, từ đó góp phần quảng bá các giá trị đặc biệt của đất nước và con người Việt Nam nói chung cũng như các giá trị của từng địa phương nói riêng.
Hành trình sẽ kéo dài đến cuối năm 2022 và kết thúc bằng sự kiện Hội ngộ Top Việt Nam lần thứ I, tại sự kiện này, Tổ chức Kỷ lục Việt Nam VietKings, Trung tâm TOP Việt Nam sẽ trao chứng nhận Top 100 Kỷ lục bất biến Việt Nam 2022 đến các địa phương.
Mọi thông tin xin gửi về:
Ban quản lý Hành trình tìm kiếm và quảng bá TOP 100 Kỷ lục bất biến Việt Nam 2022.
Email: noidungtopplus@gmail.com
Ms Diệu Phi (Quản lý hành trình) – 0333108555
Trung tâm Top Việt Nam – Tổ chức Kỷ lục Việt Nam VietKings
