TOP 100 Hồng bảo Kỷ lục Thế giới tại Việt Nam (P.19) Nhà thờ đá Phát Diệm (Ninh Bình): Nơi hội tụ tinh hoa kiến trúc Đông-Tây – [VIETKINGS-TOPPLUS đề cử]

Quần thể nhà thờ Phát Diệm xây dựng tại vùng đất Kim Sơn do linh mục Phêrô Trần Lục. (Còn gọi là cụ Sáu, 1825-1899) chủ trì xây dựng. Cụ Sáu trụ là linh mục chính xứ Phát Diệm từ năm 1965. Trong 34 năm là chính xứ Phát Diệm, Cụ Sáu đã lo giáo dục nhân bản. Cũng như đời sống đạo đức cho giáo dân. Đặc biệt với một cái nhìn rất rộng khi cho xây dựng quần thể nhà thờ Phát Diệm.

Nhà thờ Phát Diệm là một quần thể kiến trúc kiểu, gồm: Ao hồ, phương đình, nhà thờ lớn với bốn nhà thờ ở hai bên, ba hang đá nhân tạo và nhà thờ đá. Không gian kiến trúc nhà thờ mang đậm nét văn hoá phương Đông rõ nét theo kiểu “tiền thuỷ, hậu sơn” có nghĩa là phía trước có hồ nước, phía sau có núi đá, quan niệm của người xưa nơi đây tụ phúc, tụ lộc cầu mong cuộc sống của nhân dân an lành, tốt đẹp. 

Toàn bộ công trình nhà thờ Phát Diệm làm hoàn toàn thủ công, không có bất cứ máy móc, không có sắt thép, bê tông mà chỉ được làm bằng chất liệu chủ yếu là đá và gỗ lim được lấy từ nhiều địa phương như Nghệ An, Thanh Hóa, Sơn Tây… Đá được lấy từ núi Thiện Dưỡng cách Phát Diệm 30 km, lấy từ núi Nhồi cách 60 km. Có những cây gỗ nặng 7 tấn, những phiến đá nặng tới 20 tấn nhưng đều được vận chuyển bằng sức người. Do thời đó không có xe tải hay tàu, thuyền hiện đại như bây giờ nên hầu hết vật liệu được chất lên bè mảng, chờ thủy triều lên xuống để vận chuyển về Phát Diệm.

Toàn bộ phần mộc, nội thất nhà thờ và các bức vách hai bên được làm bằng gỗ lim thân lớn. Lợp mái là ngói mũi hài, loại ngói truyền thống ở các đình chùa.

Nhà thờ đá Phát Diệm còn có nhiều chi tiết được chạm trổ rất tinh xảo. 

Từ hướng Nam đi vào nhà thờ là một hồ nước, được gọi là Ao Hồ, ở giữa có một hòn đảo nhỏ có đặt tượng chúa Jesus đang dang rộng cánh tay. Phía sau Ao Hồ là tòa Phương Đình bằng đá đồ sộ, có các góc mái uốn cong thường thấy ở các mái đình, chùa của Việt Nam. Cụm công trình Ao Hồ, Phương Đình với xung quanh là các cây cổ thụ lớn khiến nhiều du khách Việt Nam tới đây có cảm giác gần gũi, thân quen, như hình ảnh cây đa, giếng nước, sân đình.

Phương Đình gồm 3 tầng được dựng lên bởi những phiến đá lớn, có kết cấu Tam quan thường thấy trong các công trình kiến trúc của người Việt. Tầng dưới lớn nhất được xây toàn bằng đá xanh vuông vắn, chia thành 3 lòng, trong mỗi lòng lại có một sập đá. Phía trên là những vòm đá được xây dựng kiên cố vừa tượng trưng cho vòm trời vừa tạo cảm giác thanh thoát. Vòm đá phía trên tượng trưng cho trời tròn còn phiến đá phía dưới tượng trưng cho đất vuông, rất phù hợp với quan niệm của người Á Đông về sự phù hợp giữa đất – trời, âm – dương. Tầng thứ hai của Phương Ðình treo một trống lớn. Tầng ba treo một quả chuông cao 1,4m, nặng gần 2000 kg, quả chuông lớn ở Phương Ðình được đúc vào năm 1890. Nếu như ở các nhà thờ, trong lòng chuông thường có con lắc để kéo chuông, còn quả chuông ở nhà thờ đá Phát Diệm được gõ bằng dùi gỗ. Tiếng chuông có thể ngân xa tới 10km.

Cổng vào của Phương Đình được thiết kế mang đậm dấu ấn kiến trúc truyền thống khi mang dáng dấp giống như cổng tam quan

Chóp của Phương Đình cũng có cấu tạo uốn cong giống với mái đình làng Việt 

Đứng ở sân giữa phía sau Phương Đình, ngước lên trên là mặt trước nhà thờ Lớn, cũng là trung tâm của quần thể nhà thờ Phát Diệm. Nhà thờ chính được xây dựng từ năm 1891 với tên chính thức là Nhà thờ Đức Mẹ Mân Côi. Bên trong nhà thờ Lớn có 52 cột đỡ, sắp xếp thành 6 hàng, chia không gian nhà thờ thành 9 gian. Ở đây lại thấy được sự giao lưu văn hóa giữa văn hóa phương Đông và phương Tây. Trong đó, lối vào ở đầu nhà thờ và lòng nhà thờ cao vút lên theo kiến trúc Gothic phương Tây, còn kiến trúc Á Đông, kiến trúc Việt Nam được thể hiện qua cách bố trí cột kèo, các họa tiết chạm trổ hoa văn uyển chuyển, nhẹ nhàng, rất tinh xảo. Các bức vách bằng gỗ được chạm trổ công phu, kỹ lưỡng, sơn son thếp vàng, còn bàn thờ chính lại bằng đá, cũng được chạm khắc tinh xảo.Trước ban thờ chính còn có 6 phiến đá đặt chìm ở trên sàn, là 6 ngôi mộ của 6 vị giám mục được chôn cất ngay dưới đó.

Trong quần thể nhà thờ Phát Diệm, một công trình được coi là viên ngọc quý, chính là Nhà thờ Trái tim Đức Mẹ, hay còn có tên gọi khác là nhà thờ đá. Phía ngoài nhà thờ là hai ngọn tháp, tựa như ngọn Tháp Bút bên bờ hồ Hoàn Kiếm, chỉ khác là ở đây hình tượng thánh giá thay chỗ cho cây bút. Ngọn tháp ở chính giữa được trạm trổ rất đẹp có bức phù điêu với hình trái tim bị đâm xuyên qua là biểu tượng cho trái tim vô nhiễm nguyên nguyên tội của đức Mẹ.

Ngôi nhà thờ hoàn toàn bằng đá hay còn gọi là nhà thờ Trái tim Đức Mẹ, là nhà thờ xây dựng đầu tiên trong quần thể nhà thờ lớn Phát Diệm. (xây trước nhà thờ lớn Phát Diệm 8 năm)

Mặt tiền là sự kết hợp khéo léo giữa tính cách bề thế vững chãi của đá với bàn tay tài hoa của các nghệ nhân thủa xưa; Một tòa Đức Mẹ ở giữa với hai tháp hai bên. Hai tháp này hình vuông, năm tầng, có những nét giống Tháp Bút bên hồ Hoàn Kiếm ở Hà Nội, chỉ khác là ở đây cây Thánh giá thay chỗ cho cây bút.

Tòa Đức Mẹ bằng đá chính giữa công phu với bức phù điêu có hình trái tim. Nét đặc biệt là vào thời điểm xây dựng ngôi nhà thờ này cụ Sáu đã có ý thức dân tộc rất mạnh khi khắc một lời cầu bằng bốn thứ tiếng. Trong đó chữ Quốc ngữ được trân trọng đặt lên trên cùng với nội dung: “Lái tim Rất thánh Đức Bà chẳng hề mắc tội tổ tông truyền, cầu cho chúng tôi”.

Bàn thờ Đức Mẹ bên trong nhà thờ được làm bằng đá. Ở đây, dưới đôi bàn tay điêu khắc tài hoa của nghệ nhân, đá biến hóa thành muôn hình vạn trạng, trở nên mềm mại, uyển chuyển. Trên các phiến đá lớn, có thể bắt gặp những hình chim phượng, bông sen thuần Việt được chạm khắc nổi rất sống động. Không chỉ vậy, ở bốn bức thông phong còn có hình ảnh Tùng, Cúc, Trúc, Mai quen thuộc trong tranh dân gian tứ bình của Việt Nam.

Phía trong ngôi nhà thờ bằng đá cẩm thạch nhẵn bóng, với những đường nét thanh thoát nhẹ nhàng.

Trên bàn thờ chính là Nhà Tạm bằng gỗ chạm, sơn son thếp vàng và tòa Đức mẹ bằng đá.

Ba bàn thờ bằng đá chạm trổ; mặt trước bàn thờ chính, ở giữa có hình trái tim với lưỡi gươm đâm thâu, bên trái tạc một cái giếng đậy nắp với hai chữ La -tinh “Puteus Signatus” (Giếng niêm phong), bên phải tạc một khu vườn rào kín; giếng niêm phong và vườn rào kín chỉ Đức Mẹ trinh khiết.

Bức phù điêu trình bày một cụm sen với các chi tiết diễn tả vòng đời của cây sen từ khi đâm chồi, thành nụ, nở hoa, hoa già, kết quả, và lá già rũ xuống. Một thông điệp vừa kín đáo, lại vừa ý vị: các tôn giáo dù khác biệt đến đâu, vẫn có thể chung sống hài hoà và tốt đẹp với nhau để cùng kiến tạo một bức tranh tuyệt đẹp. Thông điệp này vẫn còn nguyên tính cách thời sự và vô cùng quan trọng trong bối cảnh thế giới hiện nay.

Vách hai bên là những chấn song đá, gần vách có những bức đá chạm thông phong (chạm lộng) hình cây tùng và cúc (phía Đông), mai và trúc (phía Tây).

Bên ngoài có những bức chạm thông phong bằng đá rất đẹp, hình chim phượng hoàng xòe cánh, mang bút nghiên và con sư tử có bờm dài và răng nanh nhưng giống mặt người đang cười.

Một trong những bức trạm lớn (hình chụp 2 mặt) thông phong rất tinh vi, một mặt là biểu tượng âm dương.”Theo cái nhìn của người Á Đông, cụ thể là trong Kinh dịch có nói ‘ Thái cực sinh lưỡng nghi, lưỡng nghi sinh tứ tượng, tứ tượng sinh bát quái, bát quái biến hóa ra vạn vật trong vũ trụ. Nói cách khác, hình âm dương này là vũ trụ quan của người Á Đông, giới thiệu về cội nguồn, nguyên lý vạn vật trong vũ trụ”.Mặt ngoài là hình con sư tử hình mặt người đang cười: “Theo cái nhìn Thánh Kinh thì con sư tử biểu tượng Chúa Giê su, vì Chúa Giê su được gọi là sư tử chiến thắng nhà Giu đa. Phải chăng tác giả muốn truyền tải những tư tưởng thần học có tính cách rất quan trọng.”, theo thuyết minh của linh mục Trần Minh Thực – Tòa Giám mục Phát Diệm.

Tại nhà thờ Phát Diệm, lễ thánh được diễn ra tại nhà thờ chính tòa, trong khi đó các nhà thờ xung quanh là các công trình để tưởng nhớ 4 vị thánh, nhưng lại góp phần tạo sự bề thế cho khu nhà thờ chính. Trong đó, có thể kể tới công trình nhà thờ Dâng kính trái tim chúa với nội thất hoàn toàn bằng gỗ lim mật, được xây dựng năm 1899. Nơi đây có thể coi là nơi hội tụ của toàn bộ nghệ thuật kiến trúc điêu khắc gỗ từ hàng nghìn năm của văn hóa Việt. Những hoa lá cỏ cây, những vân mây uốn lượn, như mang nét uy nghi của chốn cố đô của lăng vua Đinh, vua Lê hay nét trầm mặc của các công trình đình chùa cổ ở Việt Nam. Ở phía Nam nhà thờ là nhà thờ thánh Roco được xây dựng năm 1895. Bàn thờ từ trên xuống dưới là một phiến đá toàn khối. Nằm bên phía Tây là nhà thờ thánh Joseph, dựng năm 1896 toàn bằng gỗ lim. Từ nhà thờ thánh Joseph, đi lên phía Bắc là nhà thờ thánh Peter, được xây dựng năm 1896. Toàn bộ cột kèo được dựng bằng gỗ mít, theo kiểu truyền thống và được chạm trổ hoa lá cầu kỳ.

Quần thể nhà thờ đá Phát Diệm đã tái hiện thành công những biểu tượng truyền thống tốt đẹp mà ở đó, các tín hữu Công giáo vẫn có thể tôn thờ thiên chúa bằng tâm thức của người Việt Nam, vẫn tôn trọng và gìn giữ những phong tục tập quán tốt đẹp của dân tộc. Đây là một minh chứng sinh động về tính chất hòa hợp và sự hội nhập giữa đạo Công giáo với nền văn hóa kiến trúc của dân tộc, cũng như sự hòa hợp giữa Công giáo với các tôn giáo khác ở Việt Nam.

——————————————

 

 

Hồng bảo Kỷ lục được hiểu là những công trình Kỷ lục được thực hiện trong một thời gian dài, tích hợp những giá trị về kiến trúc, thẩm mỹ, văn hóa… để hình thành nên cho mai sau những di sản, đồng thời góp phần viết tiếp những câu chuyện mà cha ông đã gây dựng, từ đó góp phần định vị những giá trị địa phương nói riêng và Việt Nam nói chung vươn tầm khu vực và thế giới, góp phần định hình, phát triển hình ảnh du lịch địa phương nói riêng và đất nước nói chung thông qua những công trình biểu tượng.

Hành trình tìm kiếm TOP 100 Hồng bảo Kỷ lục Thế giới tại Việt Nam được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (VietKings) giao cho Trung tâm TOP Việt Nam triển khai và đề cử đến Viện Kỷ lục Thế giới (World Mark) với mong muốn góp phần nhận diện, định vị, quảng bá hình ảnh quốc gia – địa phương ra thế giới. Dự án là một hành trình dài hơi và có thể tiếp nối từ thế hệ này sang thế hệ khác trong mục tiêu chung tạo ra những thay đổi về kiến trúc cảnh quan hiện hữu và quan trọng hơn là góp phần tạo nên những giá trị chiều sâu về văn hóa điểm đến hay lịch sử gắn liền với điểm đến.